Wolin to miasto w północno-zachodniej części województwa zachodniopomorskiego, w powiecie kamieńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Wolin. Miasto położone jest na Pobrzeżu Szczecińskim, na południowym cyplu wyspy Wolin, nad cieśniną Dziwna. Granice administracyjne miasta obejmują półwysep Rów oraz wyspę Wolińska Kępa.

Z Wolina do Świnoujścia jest ok. 30 km, do Szczecina ok. 76 km, do Kołobrzegu ok. 87 km, a do Kamienia Pomorskiego ok. 25 km.

Przez Wolin przebiega droga krajowa nr 3. Od strony Świnoujścia biegnie ona obwodnicą Dargobądza, następnie przez nowy most w Wolinie i dalej do Parłówka i do Szczecina. Stanowi ona część międzynarodowej trasy E65 wiodącej z północy na południe Europy – od Malmö w Szwecji do miejscowości Chaniá na Krecie.

Wolin posiada przystanek kolejowy Wolin Pomorski, na którym zatrzymują się pociągi regionalne oraz pośpieszne relacji Szczecin Główny – Świnoujście, w tym sezonowy pociąg pospieszny "Uznam".

Według danych z 1 stycznia 2009 r. powierzchnia miasta Wolin wynosi 14,47 km².

Na herbie Wolina z 1301 r. występuje gryf pomorski stojący pod łukiem bramy, po jego bokach znajdują się dwie bramy. Na późniejszych pieczęciach z XIV w. widnieje gryf trzymający w szponach kwiat ostu, pod nim gwiazda. Na herbie współczesnym czerwony pomorski gryf zwrócony w prawo (heraldycznie), na białym tle, trzymający w szponach złoty kwiat ostu, a pod nim złota gwiazda sześcioramienna. Pochodzenie tych elementów nie jest znane i łączy się prawdopodobnie z jakąś miejscową legendą.

Nazwa miasta jest taka sama jak nazwa wyspy Wolin, na której jest położone. Pierwotne brzmienie nazwy jest trudne obecnie do odtworzenia. Na ogół nazwę wywodzi się z prasłowiańskiego rdzenia "vel", "vol", ("mokry", "wilgotny", "wodny"), mogła więc brzmieć Wołyń (identycznie jak na zabużańskim pograniczu polsko-ruskim). W źródłach niemieckich występuje też pod nazwami: Jumne, Jumneta, Julin, Wineta, w sagach skandynawskich Jomsborg. Wszystkie te nazwy powstały na bazie nazwy pierwotnej, ulegając różnym przekształceniom w pisowni. Przez krótki okres tuż po II wojnie światowej w języku polskim używano nazwy Wołyń, mającej jeszcze tradycję przedwojenną. W 1946 r. ustalono urzędowo obecną nazwę miasta Wolin.

Wiedza na temat historii i dziejów Wolina pochodzi głównie z badań archeologicznych. W roku 1952 rozpoczęli badania archeologowie polscy, pod kierunkiem Władysława Filipowiaka. Odnaleziono wtedy pozostałości wraków łodzi klepkowych pochodzących z wczesnego średniowiecza. Poza tym wydobyto dziesiątki zabytków związanych ze szkutnictwem między innymi wiosła, czerpaki do wody, fragmenty lin i sieci. Jednak najbardziej spektakularnym znaleziskiem pozostaje drewniany kompas służący żeglarzom do odnajdywania drogi na otwartych wodach. Jest to jedyny tego typu w całości zachowany egzemplarz z terenów Europy Północnej.

Początkiem wczesnośredniowiecznego Wolina była osada nad Dziwną. Dzięki dogodnemu położeniu i handlowi osada szybko się rozwijała. Pierwsze pisemne wzmianki o Wolinie pochodzą z połowy IX w. W relacji pisanej przez tzw. Geografa Bawarskiego wynika, że plemię Wolinian posiadało 70 grodów. Kolejna wzmianka z około 870 r. znalazła się w Żywocie „Świętego Ansgara” spisanym przez mnicha Rymbarta i wymieniają miasto jako jedno z największych w Europie. Późniejsze badania archeologiczne potwierdziły te słowa. Wzmianki o grodzie znalazły się także w opisach Ibrahima ibn Jakuba – żydowskiego kupca i podróżnika z 966 r. W średniowieczu osada ta stała się ośrodkiem kultu Świętowita. W sąsiedztwie miasta powstały cmentarzyska: Młynówka oraz Wzgórze Wisielców. Początkowo państwo-miasto prowadziło samodzielną politykę i walczyło z wojskami Mieszka I. Po zwycięstwie Mieszka I Wolin wraz z całym Pomorzem Zachodnim znalazł się na terytorium Polski. Wolin stał się pierwszym polskim portem nad Bałtykiem i jednym z najważniejszych ośrodkiem handlowym. Około 300-metrowej długości nabrzeże wysunęło go na czołowe miejsce wśród portów w basenie Morza Bałtyckiego.

Po niespełna stu latach od podboju przez Mieszka I – w X w. – gród ponownie uniezależnił się i osiągnął szczyt swego rozwoju. Liczbę mieszkańców szacowano na około 9000 osób (Gniezno i Poznań nie przekraczały wówczas 4000 osób). Powstały przedmieścia po stronie południowej i północnej, a w najbliższej okolicy podmiejskie osady. Po 1000 r. mieszkańcy oprócz handlu zaczęli trudnić się też korsarstwem. W 1043 r. król duński Magnus Dobry w odwecie za spustoszenie wybrzeży duńskich napadł na Wolin. Miasto zostało zdobyte i zniszczone. W roku 1098 pod miasto podeszły duńskie wojska króla Eryka I zdobyły podgrodzie i według legendy tyle bogactw, że o miasto już nie walczyły. Po odbudowaniu Wolin do 1121 r. prowadził samodzielną politykę, kiedy utracił swą niezależność i Wolinianie podporządkowani zostali pomorskiemu księciu Warcisławowi, który był w sferze lennych wpływów polskich za czasów Bolesława Krzywoustego. Mniej więcej w tym czasie mieszkańcy grodu przyjęli chrześcijaństwo. W 1140 r. papież Innocenty II zatwierdził pierwsze biskupstwo na Pomorzu – biskupstwo wolińskie z katedrą św. Wojciecha w Wolinie i poddał je zwierzchnictwu metropolii gnieźnieńskiej. Pierwszym biskupem został Polak, kapelan Bolesława Krzywoustego – Wojciech. Miasto funkcję biskupstwa sprawowało do roku 1176.

W drugiej połowie XII w. upadła rola handlu dalekosiężnego, będącego podstawą bogactwa mieszkańców. Dodatkowo miasto kilkukrotnie było niszczone przez piratów duńskich. Najwięcej owych ataków było w latach 1170–1184. Najazdy były główną przyczyną upadku Wolina, ale problemem dla niego była też bliskość Kamienia Pomorskiego, który próbował podporządkować sobie Wolin i konkurencja niedalekiego Szczecina, który posiadał lepsze warunki rozwoju. Wolin już nie był w stanie powrócić do dawnej świetności. Poza zniszczeniem grodu w dużej mierze przyczyniło się do jego upadku także zapiaszczenie i zamulenie Dziwny, co przypieczętowało upadek handlu. Przeniesienie biskupstwa do Kamienia było dopełnieniem upadku miasta.

Od początku XI w. do połowy XVII w. miasto należało do księstwa zachodniopomorskiego, w którym panował ród Gryfitów. W roku 1227 rodzina ta podporządkowana była zwierzchności margrabiów brandenburskich. Na miejscu dużego prężnie rozwijającego się grodu aż do połowy XII w. istniała jedynie osada słowiańska, która z czasem została odbudowywana i otoczona nowymi umocnieniami. Dopiero w roku 1278 książę Barnim I podniósł Wolin do rangi miasta, na prawie lubeckim. W 1365 r. miasto zostało członkiem Hanzy, a wokół miasta wzniesiony został mur obronny. W r. 1485 w mieście urodził się późniejszy bliski współpracownik Marcina Lutra – Jan Bugenhagen. Po wprowadzeniu reformacji w 1534 r. dawne dobra kościelne i zakonne włączone zostały do dóbr książęcych, a po wygaśnięciu dynastii przejęte przez domeny państwowe. W połowie XVI w. rezydowała tutaj księżniczka Zofia, a w początkach XVI w. – księżna Anna Brunszwicka.

W czasie wojny trzydziestoletniej (1618–1648) miasto początkowo okupowane było przez wojska cesarza Ferdynanda II. Na początku roku 1630 do wojny przystąpił Gustaw II Adolf, który latem tego samego roku opanował wyspy Uznam i Wolin a później całe Pomorze. Miasto podczas wojny zostało zniszczone i spalone. Po wymarciu dynastii Gryfitów i zakończeniu wojny, na podstawie postanowień pokoju westfalskiego w 1648 r. Pomorze Zachodnie podzielone zostało między Szwecję i Brandenburgię, a tereny leżące u ujścia Odry dostały się pod panowanie szwedzkie. Szwedzi władali wyspą i okolicą pomorską do 1720 r., gdy w wyniku układu sztokholmskiego kończącego część zmagań Wielkiej Wojny Północnej, Szwedzi odsprzedali Wyspy za 10 milionów talarów w złocie Królestwu Prus, a następnie Rzeszy Niemieckiej. W rękach niemieckich pozostawał Wolin do 1945 r., czyli przez 225 lat. W połowie XVIII w. Wolin stał się jednym z kilku miast typowanych do założenia w nich zakładów produkcyjnych. Społeczność żydowska w Berlinie zasugerowała wówczas, by w mieście otworzyć 42 przędzalnie oraz sprowadzić do miasta Żydów. Jednym z atutów miała być możliwość dogodnego budowania nowych domów. W latach 1813–1850 do miasta przybyło około 25 rodzin żydowskich m.in. z Węgorzyna, Reska, Gryfic, Mirosławca, Wałcza, Kwidzynia i Berlina. Prawie wszyscy utrzymywali się z handlu. W roku 1849 w Wolinie mieszkało 90 osób pochodzenia żydowskiego, dwadzieścia lat później, w 1871 już 113 osób, a w 1884 aż 141 osób, i była to prawdopodobnie największa liczba Żydów w mieście. W latach kolejnych liczba ta się zmniejszała (w roku 1889–96 osób, 1913–69). Po roku 1871, gdy powstało Cesarstwo Niemieckie ówczesny kanclerz Otto von Bismarck rozpoczął na terenie Pomorza, a więc i w Wolinie Kulturkampf. Mieszkańcy Wolina trudnili się wówczas handlem zbożem i bydłem oraz połowem ryb. Sprzedawali je m.in. do Szczecina, Wrocławia, Poznania czy do Lipska. W roku 1892 miasto otrzymało połączenie kolejowe ze Szczecinem i Świnoujściem, jednak nie wpłynęło to na popularność miasta.

W czasie II wojny światowej na wyspie Wolin rozmieszczono różnego rodzaju instalacje wojskowe, a w samym mieście istniała 6 Szkoła Łączności Wojsk Lotniczych oraz magazyny broni i amunicji. U schyłku II wojny światowej obszar od wschodniej części wyspy Uznam, przez Wolin, aż po Szczecin stanowił bardzo ważny teren pod względem militarnym. To tutaj przebiegała linia obronna Szczecina przed uderzeniem od morza. W tym czasie przez Wolin prowadził ważny szlak ewakuacyjny wojsk niemieckich oraz ludności cywilnej. W mieście rozlokowano wówczas trzy baterie artylerii lądowej. Na północnym krańcu stacji kolejowej postawiono również baterię moździerzy. Walki o zdobycie Wolina rozpoczęły się już w czasie operacji pomorskiej 1 Frontu Białoruskiego. Tutejsze fortyfikacje okazały się bardzo trudne do pokonania, a tym samym miasto stało się twierdzą trudną do zdobycia. Miejscowość zdobyto dopiero po kilku miesiącach, na początku maja 1945 r. W czasie walk miejscowość zniszczona została w 70 procentach. Niestety Stare Miasto zostało doszczętnie zniszczone. Wolin włączony został do Polski. Po wojnie Wolin nigdy nie wrócił do swojej świetności.

Po zakończeniu działań wojennych w mieście utworzono punkt apteczny, Pocztę Polską (w obecnym gmachu od 1945 r.), rozpoczęła nauczanie szkoła podstawowa, PKP uruchomiły jednowagonowy pociąg kursujący pomiędzy Wolinem a Świnoujściem, otwarto miejską bibliotekę publiczną, uruchomiono ośrodek zdrowia i szkołę rolniczą, zaczęło funkcjonować kino „Tęcza”. W 1958 r. oddano do użytku most obrotowy w Wolinie. 23 września 1967 r. w Wolinie obchodzono uroczyście tysięczną rocznicę przyłączenia do Polski. Pod koniec lat 60. XX w. swoją pracę zaczął nowy dworzec kolejowy. Jednak gospodarka miejska wciąż przeżywała regres. W mieście zlikwidowano nierentowną Spółdzielnię Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego "Cepelianka", Wolińską Spółdzielnie Mleczarską (zatrudniała blisko 100 osób), Spółdzielnię Inwalidów "Pokój", masarnię i elewator zbożowy. Podobnie kilka mniejszych zakładów w Wolinie. W prywatne ręce przeszła (dziś nieistniejąca) przetwórnia "Centrali Rybnej". Znacznie ograniczyły swoją działalność Zakłady Spożywcze Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska".

Obecnie w mieście znajduje się piekarnia, mały młyn oraz tartak w ZGKiM w Wolinie. Powstała także stolarnia. Zakłady te produkują na potrzeby lokalne, a każdy z nich nie zatrudnia więcej niż kilkanaście osób. W mieście są dwa sklepy wielkopowierzchniowe: Netto i Biedronka.

W Wolinie mieści się także port rzeczny i morski. W Porcie Wolin dokonywane są przeładunki głównie zboża oraz okresowo elementów budowlanych i innych. Pełni także funkcję portu rybackiego. Cieśniną Dziwną przechodzi morski tor wodny, łączący Zalew Kamieński z Zalewem Szczecińskim. Maksymalna długość statków mogących zawijać do portu wynosi 90 m, a maksymalna szerokość 10 m. Ruch statków w mieście przez cieśninę Dziwny związany jest z czterema mostami łączącymi jej brzegi.

W Wolinie jest jedna szkoła podstawowa, jedno gimnazjum oraz dwie szkoły ponadgimnazjalne. Uczniowie wolińskich szkół prowadzą współpracę z ich niemieckimi rówieśnikami z Torgelow (Niemcy). Wspólną platformę zainteresowań znaleziono w tradycji wikingów. W Torgelow działa Towarzystwo Ukranenland, a Ukranen, to niemiecka nazwa plemienia Wkrzan zamieszkującego tamte ziemie.

Woliński układ urbanistyczny tworzy 42 ulice oraz osiedle Robotnicze. Przykłady dobrze zachowanej zabudowy znaleźć można nie tylko w centrum na Starym Mieście, ale także na terenie dawnego przedmieścia rybackiego przy ulicach Konopnickiej, Niedamira, Mostowej i Rybackiej. Odmienny typ zabudowy, pochodzącej z przełomu wieków XIX i XX znajduje się w okolicy dworca kolejowego i przy ulicy Świerczewskiego.

Turystów do miasta przyciąga bez wątpienia teren Starego Miasta, w tym domy i kamienice z XIX i XX w. Zabytkowe domy stojące w zachodniej pierzei rynku (ul. Wojska Polskiego), stoją jednak na miejscu znacznie starszej zabudowy. Widać to choćby po wąskich, szczytowych kamieniczkach, przykrytych naczółkowymi dachami. Natomiast w południowej części Starego Miasta znajduje się grodzisko z X-XII w., przebudowane w XVII w. na bastion fortyfikacyjny (prawdopodobnie była tu pogańska świątynia poświęcona Trzygłowowi). W pobliżu rynku umiejscowiony jest ratusz w stylu neogotyckim z lat 1880–1881 na miejscu zamku książęcego i późniejszego klasztoru cysterek. Usytuowany jest przy ulicy Zamkowej na północ od Rynku. Obecnie mieści się tu Urząd Miejski. Spacerując po mieście Wolin warto również udać się zobaczyć fragmenty murów obronnych z XIV–XV w. (zachowały się na długości ok. 50 metrów). Stoją za ratuszem, w północno-wschodniej części miasta. Mają wysokość 3 m i niejednolitą konstrukcję. Zbudowane są z kamienia. Z kolei na zachodnim krańcu Wolina (ul. Jaracza), za cmentarzem znajduje się wiatrak holenderski (1850 r.). Ma 3 kondygnacje, zbudowany został na rzucie koła.

Amatorzy historycznych wiadomości i ciekawi średniowiecznych tajemnic miasta powinni się udać na stanowiska archeologiczne wokół miasta. Pierwszym z nich jest pagórek Młynówka (na zachód od grodziska). Znajdowało się tam cmentarzysko szkieletowe i ciałopalne z IX–XII w. Drugim takim miejscem jest Gołogórze znane jako Wzgórze Wisielców (nad Zalewem Szczecińskim, w skrajnie południowej części miasta). Tutaj umiejscowiona była tzw. osada i cmentarzysko kurhanowe ciałopalne z IX–X w. Ostatnim miejscem archeologicznych prac było Srebrne Wzgórze (na wzniesieniu nad Dziwną, pół km na północ od miasta). Znajdują się tam ślady grodziska (prawdopodobnie gród strażniczy) z IX–XII w., którego mieszkańcy kontrolowali ruch na Dziwnej. Zachowane wały ziemne do 3 m wysokości i fosa. Natomiast poszukujący sztuki, szczególnie sakralnej powinni zobaczyć kolegiatę św. Mikołaja Biskupa w Wolinie wybudowaną u schyłku XIII w. Jest to halowa, trójnawowa ceglana budowla gotycka w formie pseudobazyliki. Pierwszym protestanckim pastorem został w 1535 r. Jan Bugenhagen – rodowity wolinianin i uczeń Marcina Lutra.

Placówką kulturalną w mieście, która organizuje większość imprez jest Ośrodek Kultury Gminy Wolin. Są tam prowadzone zajęcia gry na instrumentach (pianino, gitara, organy) oraz nauka różnego rodzaju sztuk plastycznych: robienia witraży, malarstwa oraz zajęcia z fotografiki. W piwnicach MOK-u prezentowane są liczne wystawy oraz wernisaże. Kawiarnia Miejskiego Ośrodka Kultury pełni również funkcję miejsca koncertowego dla niedużych grup muzycznych. Mają tu swoje próby zespoły: Wolinianki i Wiolinki. Na parterze budynku ratusza ma swoją siedzibę biblioteka miejska. W jej zasobach jest ponad 25 tysięcy książek. Ośrodek kultury jest też organizatorem cyklicznych imprez organizowanych rokrocznie w Wolinie, jak Dni Morza czy Festiwal Słowian i Wikingów (współorganizacja m.in. Centrum Słowian i Wikingów w Wolinie). Ta ostatnia impreza jest jedną z największych międzynarodowych imprez wczesnośredniowiecznych na świecie. Rokrocznie przybywa na nią ponad 2000 uczestników z 27 krajów świata. Przez kilka dni festiwalowych odbywają się Warsztaty Archeologii Eksperymentalnej w Centrum Słowian i Wikingów w Wolinie. Do Wolina przybywa wówczas międzynarodowe grono rzemieślników. W 2015 r. głównym tematem warsztatów było kowalstwo. Odwiedzający mogli nie tylko podpatrzeć pracę doświadczonych kowali, ale też od podstaw poznać tajniki ich warsztatów. Dodatkowo prowadzony był wypał rudy żelaza w dymarkach. Kowale wykonywali z żelaza repliki przedmiotów codziennego użytku z okresu wczesnego średniowiecza, ale też uczyli tej trudnej sztuki wszystkich chętnych. Można było poznać w praktyce takie warsztaty jak: snycerka, bartnictwo, skórnictwo, garbarstwo, produkcja łuków czy instrumentów muzycznych, farbowanie i stemplowanie materiałów i wiele innych. Wszystko metodami historycznymi. Wielu zainteresowanych poznawało również sekrety średniowiecznej medycyny. Przez cały czas festiwal można było posłuchać muzyki historycznej, odbywały się różne gry i zabawy, inscenizacje wydarzeń historycznych, regaty i rejsy replikami łodzi historycznych, wielkie bitwy na kilkuset wojów. Dla najmłodszych zorganizowano historyczny plac zabaw. Dla zainteresowanych bardziej naukową stroną wolińskiego okresu Wikingów odbywały się prelekcje dotyczące historii i jej odtwarzania.

Również w Muzeum Regionalnym w Wolinie im. Andrzeja Kaubego odkrywać można historię dawnych mieszkańców Wolina. Można tu znaleźć bogactwo eksponatów dotyczących plemienia Wolinian, systemu obronnego miasta, rzemiosła, i wierzeń jego średniowiecznych mieszkańców. Od 2009 r. w muzeum działa małe kino oraz są prezentowane różnego rodzaju wystawy. Również Centrum Współpracy Międzynarodowej – Zabytkowy Dworek w Wolinie (ul. Zamkowa 23a) zaprasza zainteresowane osoby na prelekcje historyczne i imprezy kulturalne. Coraz większą rolę kulturalną pełni też Kolegiata św. Mikołaja. Co jakiś czas zobaczyć i usłyszeć tam można chóry zarówno polskie jak i zagraniczne.

Również amatorzy pieszych wędrówek po Wolinie (mieście i wyspie) znajdą tutaj wiele atrakcji. W trasę można udać się bowiem Szlakiem Nadmorskim (czerwony), Szlakiem Nad Bałtykiem i Zalewem Szczecińskim (niebieski), Szlakiem Leśnym Przez Pojezierze Warnowsko-Kołczewskie (zielony). Dodatkowo corocznie organizowane są Woliński Bieg Przełajowy im. Henryka Tomczaka oraz Woliński Marsz „Nordic Walking”. Dla amatorów dwóch kółek przeznaczony jest rowerowy Międzynarodowy szlak wokół Zalewu Szczecińskiego R-66 oraz Międzynarodowy szlak rowerowy wokół Bałtyku R-10. Również istniejący Woliński Park Narodowy zachęca do spacerów po jego terenie. Wśród atrakcji przyrodniczo-historycznych jest Jezioro Turkusowe, Grodzisko Lubin, Bunkier V3, Latarnia Morska Kikut, Głazy Piastowskie oraz Dąb Wolinianin.

Turyści ściągają do Wolina także, aby podziwiać żeglarzy w czasie Regat Turystycznych (start w Trzebieży przez Świnoujście, Dziwnów, Kamień Pomorski, Wolin, Nowe Warpno, Stepnicę i meta w Trzebieży). Na ogół jeden z przystanków postojowych dla ok. 200 żeglarzy ze swoimi jachtami organizuje Wolin. W czasie postoju można podziwiać jednostki biorące udział w wyścigu, a także zrobić sobie pamiątkowe zdjęcie z najbardziej efektownymi jachtami.

Na terenie miasta działa Taneczny Klub Sportowy "Jantar". Mieści się tu też Uczniowski Klub Sportowy "Albatros" mający sekcję żeglarską oraz zapaśniczą. W mieście siedzibę ma klub piłkarski Vineta Wolin, który obecnie gra w IV lidze.

W mieście, obok gimnazjum, jest stadion z miejscami siedzącymi a tuż obok zespół boisk wielofunkcyjnych - Orlik otwarty pod koniec września 2009 r. Można uprawiać tutaj siatkówkę, grać w tenis, piłkę nożną i w koszykówkę. W Wolinie są trzy sale sportowe: przy gimnazjum, szkole podstawowej i zespole szkół ponadgimnazjalnych. Na każdej z nich odbywają się dodatkowe zajęcia, jak treningi taneczne, zapasy czy aerobik.

Do grona Wolinian należał m.in. Jan Bugenhagen (norbertanin, doktor teologii, czołowy przedstawiciel wczesnego ruchu protestanckiego, współzałożyciel oraz organizator Kościołów ewangelicko-luterańskich w północnych Niemczech, Danii i na Pomorzu. Dzięki staraniom Jana Bugenhagena wzrósł poziom szkolnictwa w mieście, a trzebiatowska Szkoła Łacińska i jej humanistyczny program stała się sławna na całym Pomorzu Zachodnim, a także poza granicami kraju). Natomiast w Wolinie zmarł Harald Sinozęby (król Danii w latach 958–987 i Norwegii w latach 974–985, syn Gorma Starego i Tyry, ojciec Swena Widłobrodego).